W dniu 29 sierpnia Poseł Małgorzata Zwiercan wystosowała interpelację poselską do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Pana Mariusza Błaszczaka w sprawie ściągalności alimentów.
Szanowny Panie Ministrze!
W Polsce lawinowo rośnie liczba rozwodów, a tym samym dzieci wychowujących się w niepełnych rodzinach. W 2015 roku dzieci, których rodzice się rozwiedli, było około 39 tysięcy. Najwięcej od siedmiu lat. Ponad 37 tysięcy rodziców otrzymało w wyniku rozstrzygnięć sądu alimenty na swoje potomstwo.
Zgodnie z danymi GUS-u w sumie dla około 600 tys. dzieci przyznano świadczenia alimentacyjne. Niestety wielu rodziców uchyla się od swoich obowiązków alimentacyjnych, a alimenty wypłacane są z funduszu alimentacyjnego. W zgodzie z informacjami Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w latach 2009–2014 państwo wydało na niesolidnych rodziców 8 mld zł, a odzyskało tylko nieco ponad 1 mld zł.
W związku z powyższym chciałabym uzyskać następującą informację:
- Czy ministerstwo planuje usprawnić system ściągalności alimentów od rodziców-dłużników? Jeżeli tak, to w jaki sposób i kiedy?
- Czy ministerstwo planuje, w porozumieniu z ministerstwem sprawiedliwości, zaostrzyć system kar za niepłacenie alimentów, a przede wszystkim zwiększyć efektywność wymierzanych kar?
Z poważaniem
Małgorzata Zwiercan
W dniu 20 października Poseł Małgorzata Zwiercan otrzymała odpowiedź na interpelację w sprawie ściągalności alimentów.
Dzieci są największym dobrem każdego społeczeństwa. Obowiązek chronienia ich i otaczania opieką spoczywa nie tylko na rodzicach, lecz także na państwie. Stanowi o tym Konstytucja RP. W tym kontekście zagadnieniem o doniosłej wadze społecznej jest realizacja obowiązku alimentacyjnego. To ważny problem, który do tej pory nie był właściwie rozwiązany.
W porównaniu z rozwiązaniami, które obowiązują w wielu krajach europejskich, a związane są z egzekwowaniem podstawowych obowiązków rodziców wobec własnych dzieci, obecne polskie przepisy są niedoskonałe, zawierają luki i tym samym stwarzają warunki do uchylania się od obowiązku alimentacyjnego osobom, które kierując się złą wolą, nie chcą partycypować w wychowaniu własnego dziecka.
Skuteczność ściągalności alimentów, rozumiana jako procentowy udział spraw załatwionych przez wyegzekwowanie świadczenia w ogólnej liczbie spraw załatwionych, wynosi obecnie w Polsce zaledwie około 20 %.
Informacje z Prokuratury Krajowej wskazują z kolei na to, że prawie połowa postępowań wszczętych wobec rodziców uporczywie uchylających się od płacenia alimentów została umorzona. Podstawą 20% umorzeń postępowań karnych było przy tym uznanie, że postępowanie tych osób nie zawiera znamion czynu zabronionego. Obok przyczyn obiektywnych, jak zwyczajny brak pieniędzy u dłużnika, powodem umorzeń postępowań karnych jest często płacenie alimentów w niewielkiej części, co powoduje, że nie jest zrealizowane znamię uporczywości. Do umorzeń dochodzi także wskutek tego, że matka utrzymująca dziecko uprawnione do alimentów pracuje, a więc nie jest zrealizowane znamię narażenia na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Dlatego też w Ministerstwie Sprawiedliwości przygotowano projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, dalej k.k., wprowadzający daleko idące zmiany w zakresie przestępstwa niealimentacji z art. 209 k.k.
Projekt zawiera rozwiązania, których celem jest wyeliminowanie wyżej wskazanych niedoskonałości stanu prawnego i co za tym idzie zwiększenie efektywności ścigania sprawców przestępstw uchylających się od obowiązku alimentacyjnego, a w konsekwencji – poprawa sytuacji wierzycieli alimentacyjnych.
Projektowane zmiany art. 209 k.k. skutkują nowym brzmieniem, oderwanym od dotychczasowych znamion w postaci „uporczywości” uchylania się od obowiązku alimentacyjnego i skutku w postaci „narażenia osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych”. Znamiona te rodzą bowiem wiele kontrowersji zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie, nie sprzyjając stabilności orzecznictwa i nie zapewniając pełnej karnoprawnej ochrony osób pokrzywdzonych. Z tych względów, celem poprawy efektywności egzekwowania przez osoby uprawnione świadczeń alimentacyjnych oraz wyeliminowania niepożądanych zjawisk uchylania się od obowiązku alimentacyjnego poprzez zatajanie uzyskiwanych dochodów i posiadanego majątku, proponuje się eliminację w § 1 dotychczasowych znamion w postaci „uporczywości” i „niemożności zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych” osoby uprawnionej i zastąpienie ich bardziej obiektywnym kryterium w postaci zaległości alimentacyjnych przekraczających łącznie sumę 3 świadczeń okresowych albo opóźnienia w wykonaniu świadczenia pieniężnego innego niż okresowe przekraczającego okres 3 miesięcy. Te kryteria, w powiązaniu z pozostawionym znamieniem „uchylania się”, pozwolą efektywniej i skuteczniej zwalczać patologię niealimentacji. Z drugiej strony konieczne dla zaistnienia przestępstwa niealimentacji znamię „uchylania się” pozwoli na wykluczenie z zakresu penalizacji sytuacji, w których zobowiązany nie wykonuje obowiązku alimentacyjnego z przyczyn obiektywnych, tj. niezależnych od jego woli.
Za przestępstwo niealimentacji w typie podstawowym przewiduje się karę grzywny, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Oznacza to, z uwagi na ustawowe zagrożenie karą, że także osoba skazana za ten rodzaj przestępstwa będzie mogła odbyć karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, o którym mowa w art. 43Ia. § 1 Kodeksu karnego wykonawczego (polegającym na kontroli przebywania przez skazanego w określonych dniach tygodnia i godzinach we wskazanym przez sąd miejscu – dozór stacjonarny). Taki sposób wykonywania kary pozbawienia wolności pozwoli skazanemu na podjęcie zatrudnienia lub innej działalności zarobkowej, co w rezultacie umożliwi mu wywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego.
W ramach przedmiotowej nowelizacji zaprojektowano dodanie przepisu § la, stanowiącego kwalifikowany skutkiem typ przestępstwa niealimentacji. W myśl tej regulacji surowszej odpowiedzialności będzie podlegał ten, kto uchylając się od wykonania obowiązku alimentacyjnego z § 1, naraża osobę najbliższą lub inną osobę na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. W przypadku przestępstwa z § la, w istocie zbliżonego znamieniowo do obecnego art. 209 § 1 k.k., projekt nie przewiduje zmian w zakresie możliwych sankcji karnych, recypując dotychczasowe zagrożenie karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Swoistym novum nowelizacji stanowią rozwiązania przyjęte w projektowanych przepisach § 4 i 5 regulujących sytuacje, gdy sprawca przestępstwa niealimentacji dobrowolnie zaprzestanie uchylania się od uiszczania alimentów i zlikwiduje skutek swego przestępczego działania, uiszczając w całości zaległe świadczenie alimentacyjne. W przypadku, gdy zapłata zaległych alimentów w całości nastąpiłaby w sprawie o przestępstwo niealimentacji opisane w § 1 zanim wydano postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego, sprawca uniknąłby kary. W przypadku zaś, gdyby zapłata nastąpiłaby w sprawie o przestępstwo niealimentacji, znamienne skutkiem „narażenia” z § la, zanim wydano postanowienie o wszczęciu postępowania przygotowawczego, decyzja o odstąpieniu od wymierzenia kary pozostawiona należałaby do uznania sądu.
Rozwiązania zawarte w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny mają na celu ochronę dzieci poprzez zabezpieczenie możliwości zaspokojenia ich potrzeb życiowych. Chronią jednak także interes podatników, bowiem wydatki z Funduszu Alimentacyjnego na rzecz dzieci, których rodzice uchylają się od płacenia alimentów, wynoszą corocznie około 1,5 miliarda złotych. Z tych pieniędzy udaje się odzyskać zaledwie 13-14%.
Prace nad wyżej wskazanym projektem, który został zaprezentowany publicznie na konferencji w Ministerstwie Sprawiedliwości w dniu 16 września 2016 r., znajdują się w fazie uzgodnień międzyresortowych.
Poprawa sytuacji wierzycieli alimentacyjnych wymaga też podjęcia działań na rzecz poprawy sprawności i skuteczności egzekucji należności alimentacyjnych prowadzonych przez komorników sądowych.
W Ministerstwie Sprawiedliwości prowadzone są prace legislacyjne nad projektami ustawy o komornikach sądowych oraz ustawy o kosztach komorniczych, przygotowanymi przez Zespół do opracowania projektu ustawy o komornikach sądowych oraz projektu ustawy o kosztach egzekucyjnych, powołany Zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 stycznia 2016 r. (Dz. Urzęd. MS, poz. 2).
Projekt nowej ustawy o komornikach sądowych, poprzez rozległe zmiany w sferze ustrojowej i proceduralnej funkcjonowania komorników sądowych, ukierunkowany jest na poprawę sprawności i skuteczności egzekucji oraz zwiększenie efektywności nadzoru administracyjnego i judykacyjnego nad działalnością komorników. Projekt, z uwagi na charakter regulowanej materii, nie zawiera wprawdzie bezpośrednich odniesień do egzekucji należności alimentacyjnych, niemniej podkreślić należy, że daleko idące wzmocnienie nadzoru nad działalnością komorników powinno skutkować wyeliminowaniem lub przynajmniej daleko idącym ograniczeniem przypadków opieszałości lub nieprawidłowości w działalności komorników w zakresie egzekwowania alimentów. Ponadto projekt ten wprowadza także szereg zmian w przepisach ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r., poz. 101 z późń. zm.), których celem jest zwiększenie sprawności i skuteczności egzekucji, a więc również egzekucji świadczeń alimentacyjnych.
Z kolei projekt ustawy o kosztach komorniczych zawiera rozwiązania, których celem jest racjonalizacja i obniżenie wysokości kosztów egzekucyjnych. W konsekwencji wskutek wdrożenia tych rozwiązań powinno dojść do wzrostu skuteczności egzekucji należności alimentacyjnych, bowiem część wyegzekwowanej sumy zamiast na opłaty komornicze przeznaczona zostanie na zaspokojenie wierzyciela alimentacyjnego.
Oba wyżej wymienione projekty znajdują się w fazie uzgodnień wewnątrzresortowych.
Mając na względzie różnorodność przyczyn narastania zaległości alimentacyjnych, stwierdzić należy, iż poprawa sytuacji wierzycieli alimentacyjnych, oprócz wyżej opisanych działań legislacyjnych podejmowanych w Ministerstwie Sprawiedliwości, wymaga podjęcia także innych różnorodnych, wielopłaszczyznowych działań, również takich, które wykraczają poza kompetencje Ministra Sprawiedliwości. Potrzebne są bowiem skuteczniejsze rozwiązania, których celem będzie zminimalizowanie przyczyn nieregulowania należności alimentacyjnych w sposób dobrowolny. W tym aspekcie ważna jest aktywizacja zawodowa osób nieposiadających zatrudnienia, jak również właściwa postawa pracodawców, zwłaszcza w zakresie przestrzegania przez nich określonych przepisami prawa reguł zatrudniania i wynagradzania, których łamanie musi spotkać się ze zdecydowaną i nieuchronną interwencją właściwych organów. Istotnym problemem jest przeciwdziałanie zjawisku świadczenia pracy „na czarno”. Konieczne wydaje się zainicjowanie kampanii społecznej z udziałem organizacji pozarządowych celem zmiany postaw społecznych (w tym pracodawców) w kierunku eliminacji przyzwolenia na uchylanie się dłużników od obowiązku alimentacyjnego. Niezbędne jest wypracowanie szerszych systemowych rozwiązań prawnych, gwarantujących usprawnienie współpracy pomiędzy komornikami, a innymi orangami państwa, uczestniczącymi w procesie egzekwowania alimentów. Należy wzmocnić współpracę pomiędzy komornikami sądowymi z organami gminy, które realizują zadania wynikające z ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 169), jak również z organami ścigania.
W celu podejmowania wyżej wymienionych wielopłaszczyznowych działań na rzecz eliminowania zjawiska niealimentacji oraz w trosce o los polskich rodzin, w lipcu 2016 r. w Ministerstwie Sprawiedliwości powołana została nowa komórka organizacyjna – Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich. Do zadań tego Departamentu należy między innymi monitorowanie oraz inicjowanie rozwiązań w sprawach dotyczących niealimentacji, prowadzenie analizy obowiązujących przepisów w kontekście ochrony rodziny, promocja i upowszechnienie problematyki ochrony praw rodziny, a także inicjowanie działań zmierzających do eliminacji lub ograniczenia skutków naruszenia praw rodziny do ochrony i opieki ze strony organów państwa. Komórka zajmuje się również współpracą z krajowymi organizacjami pozarządowymi zajmującymi się prawami i ochroną rodziny.