W dniu 12 stycznia 2018 roku Poseł Małgorzata Zwiercan wystosowała interpelację do Ministra Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobro w sprawie zintegrowanego systemu informacji o istnieniu działających instytucji państwowych, w których można zrealizować postanowienia/wyroki sądowe, np. dotyczące kontaktów, terapii, warsztatów umiejętności wychowawczych.
Szanowny Panie Ministrze,
ostatnio niezwykle dużo mówi się o reformie sadownictwa, o wymianie sędziów, o sprawiedliwym orzekaniu. Zmiana całego systemu sądownictwa w Polsce jest bezwzględnie konieczna i jestem przekonana, że przyczyni się ona do sprawiedliwego traktowania obywateli przez sądy.
Dla jakości orzekania w sądach rodzinnych istotna jest holistyczna wiedza o działalności istniejących instytucji państwowych. Tymczasem jak dowodzi w swoim sprawozdaniu Rzecznik Praw Obywatelskich sędziowie nie mają dostępu do aktualizowanych na bieżąco baz danych o różnego rodzaju instytucjach, placówkach i ośrodkach, w których można zrealizować postanowienia/wyroki sądowe, np. dotyczące kontaktów, terapii, warsztatów umiejętności wychowawczych.
W związku z powyższym proszę o odpowiedź na następujące pytania:
- Czy Ministerstwo Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministerstwem Pracy, Rodziny i Polityki Społecznej planuje stworzenie bazy danych, która umożliwiłaby sędziom rodzinnym wydawanie nie tylko sprawiedliwych, ale i lepszych, uwzględniających istniejące warunki oddziaływania postanowień i wyroków sądowych?
Z poważaniem
Poseł Małgorzata Zwiercan
W dniu 12 lutego 2018 roku Poseł Małgorzata Zwiercan otrzymała odpowiedź na swoja interpelację w sprawie zintegrowanego systemu informacji o istnieniu działających instytucji państwowych, w których można zrealizować postanowienia i wyroki sądowe dotyczące kontaktów, terapii czy warsztatów umiejętności wychowawczych.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 682) – dalej kro, jako podstawowy akt prawny regulujący stosunki rodzinne zawiera fundamentalną zasadę dobra dziecka będącą podstawą rozstrzygnięć sądów opiekuńczych.
Nadrzędnym celem sądu rodzinnego jest zabezpieczenie dobra dziecka w postępowaniu opiekuńczym w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, co odnosi się szczególnie do tych sytuacji, w których występuje silny konflikt pomiędzy rodzicami, prowadzący często do dysfunkcji całej rodziny. Sens tych postępowań wyraża się w przezwyciężaniu konfliktów, napięć i dysfunkcji. Katalog środków, jakimi dysponuje sąd w danej sprawie, jest adekwatny do stwierdzonej skali zagrożenia dobra dziecka.
W sprawach opiekuńczych małoletnich chodzi zatem nie tyle o rozstrzygnięcie przez sąd kwestii prawnej, co o oddziaływanie sądu na postawy rodzicielskie tak, aby były one dalekie od konfrontacji i sporu. Jak długo bowiem istnieje konflikt rodziców na tle wykonywania władzy rodzicielskiej albo w rodzinie istnieją dysfunkcje, tak długo dobro dziecka jest zagrożone. Należy zatem skupić uwagę na tym, co wywołuje stan zagrożenia. Rozstrzygnięcie sądu, wydane bez podjęcia próby załagodzenia sporu pomiędzy rodzicami sprawia, że przenosi się on następnie na etap postępowania wykonawczego. Z kolei brak współpracy między poszczególnymi instytucjami na etapie postępowania sądowego nie pozwala na skuteczną reintegrację rodziny.
Jedną zatem z istotniejszych ról sądu rodzinnego jest kształtowanie pożądanych postaw społecznych i rodzicielskich. Dla ich ukształtowania sąd musi dysponować odpowiednim instrumemtarium prawnym, zarówno na etapie postępowania sądowego, jak również po jego zakończeniu, które pozwoli realizować nie tylko funkcję orzeczniczą, ale także szereg innych zadań z zakresu opieki, wsparcia, mediacji, współpracy, koncyliacji, oddziaływania na postawy rodziców, kształtowania tych postaw, a nawet terapii. Realizacja tych zadań nie jest możliwa bez współpracy sądu z instytucjami, organizacjami i organami funkcjonującymi na rzecz rodziny. Tylko szeroka współpraca może przynieść pożądane efekty w zakresie eliminowania dysfunkcji w rodzinie.
Materialnoprawne podstawy działań pomocowych, we współpracy sądu z podmiotami działającymi na rzecz rodziny, przewidują regulacje art. 100, art. 109 § 2 pkt 1 oraz art. 1134 kro. Przepisy te uprawniają sąd opiekuńczy do skierowania rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc.
Zgodnie z treścią przepisu art. 100 kro sąd opiekuńczy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielać pomocy rodzicom, jeżeli jest ona potrzebna do należytego wykonywania władzy rodzicielskiej. W szczególności każde z rodziców może zwrócić się do sądu opiekuńczego o odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej, a także zwrócić się do sądu opiekuńczego lub innego właściwego organu władzy publicznej o zapewnienie dziecku pieczy zastępczej. Sąd opiekuńczy lub inne organy władzy publicznej zawiadamiają jednostkę organizacyjną wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz.U. 2017 r., poz. 697, ze zm.) o potrzebie udzielenia rodzinie dziecka odpowiedniej pomocy. Właściwa jednostka organizacyjna wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej jest obowiązana informować sąd o rodzajach udzielanej pomocy i jej rezultatach.
Natomiast regulacje art. 109 kro uprawniają sąd opiekuńczy do wydawania niezbędnych zarządzeń w celu ochrony zagrożonego dobra dziecka. Celem tego przepisu jest ochrona dziecka, a równocześnie niesienie pomocy rodzicom, którzy z powodu trudności wychowawczych czy życiowych nie radzą sobie należycie z realizacją tego celu. Sąd opiekuńczy może wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka, a więc – jakiego wymaga troska o jego prawidłowy duchowy, psychiczny i fizyczny rozwój. Zarządzenia wymienione w przepisie art. 109 § 2 pkt 1-5 kro nie stanowią zamkniętego katalogu, ponieważ ustawodawca użył sformułowania „w szczególności”. Sąd opiekuńczy może zatem wydać wszelkie inne zarządzenia, które są odpowiednie z punktu widzenia dobra dziecka na tle całokształtu okoliczności w danej sytuacji, co oznacza, iż ma możliwość przeciwdziałania zagrożeniu dobra dziecka także przez kierowanie rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc, z jednoczesnym wskazaniem kontroli wykonania wydanych zarządzeń. Na sądzie spoczywa też obowiązek określenia nadzoru nad zarządzeniem wydanym na podstawie tego przepisu. W szczególności sąd może zobowiązać rodziców do składania okresowych sprawozdań, okazania dokumentów, czy świadectw szkolnych, zaświadczeń lekarskich, opinii z przebytej terapii czy też kuracji, a nadto zlecić kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, nałożyć na rodziców obowiązek okresowego stawiennictwa w sądzie celem przeprowadzenia rozmowy kontrolnej, jak również zasięgać informacji bezpośredniej w placówkach, do których rodzice zostali skierowani.
Sąd opiekuńczy orzekający w sprawie kontaktów z dzieckiem wyposażony jest także w możliwość zobowiązania rodziców do określonego postępowania, w szczególności zwrócenia się do podmiotów udzielających specjalistycznej pomocy. W przepisie art. 1134 kro ustawodawca zawarł otwarty katalog sposobów możliwych do zastosowania w rozstrzygnięciu, wskazując, że sąd może skierować rodziców do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc.
Konieczność współpracy sędziego rodzinnego z organami, instytucjami i organizacjami społecznymi zajmującymi się na danym terenie problematyką rodziny, dzieci i młodzieży, sprawami oświaty i wychowania, zdrowia, a także sprawami ładu i porządku publicznego wynika również wprost z regulacji § 219 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwość z dnia 23 grudnia 2015 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. 2015, poz. 2316, ze zm.).
Niepodważalnym jest, że sąd, aby skierować rodziców do konkretnej placówki, instytucji czy organizacji, musi dysponować informacjami o rodzajach i zakresach działań tych instytucji. Oferta instytucji i organizacji pozarządowych często nie trafia za pośrednictwem sądów do rodzin i dzieci, do których jest lub mogłaby być skierowana i spożytkowana dla ich dobra. Zasadne jest zatem ciągłe pogłębienie w praktyce współpracy na etapie postępowań sądowych tak, aby postępowania te stały się dogodną płaszczyzną dotarcia z szeroką ofertą samorządowych, rządowych i pozarządowych instytucji pomocy rodzinie. W tym celu konieczne jest zatem wykorzystywanie wszelkich instrumentów prawnych aktualnie istniejących, w tym poprzez zapewnienie na bieżąco dostępu do informacji o organizacjach przyjaznych rodzinie i zakresie oferowanej przez nie pomocy do zaproponowania rodzinom i dzieciom, których dobro jest zagrożone lub naruszone.
Aktualnie w Ministerstwie Sprawiedliwości nie są prowadzone ani planowane prace legislacyjne zmierzające do stworzenia bazy danych, która umożliwiłaby sędziom rodzinnym wydawanie orzeczeń uwzględniających istniejące warunki oddziaływania na rodzinę.
Wymaga jednakże podkreślenia, że pomimo braku takiej bazy sędziowie rodzinni, we właściwości terytorialnej swoich sądów, znają rodzaje i zakres działań instytucji współpracujących z rodzinami i wykorzystują tę wiedzę w praktyce orzeczniczej. Niejednokrotnie zdarza się także podczas postępowań sądowych, kiedy to same strony proponują konkretną instytucję, w której chcą odbywać warsztaty, terapię, czy też wskazują miejsce kontaktów, a która to nie znajduje się na terenie właściwości danego sądu.
Należy też zaznaczyć, że w wielu przypadkach wybór odpowiedniej instytucji czy placówki nie należy do sądu. Kompetencje sądu ograniczone są jedynie do wskazania w treści orzeczenia rodzaju instytucji bez jej konkretyzacji.
I tak zgodnie z treścią przepisu § 262 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych niezwłocznie po wydaniu wykonalnego orzeczenia o umieszczeniu małoletniego w instytucjonalnej pieczy zastępczej lub nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, sąd zwraca się do właściwego organu o skierowanie małoletniego lub nieletniego do odpowiedniej placówki lub ośrodka, a po otrzymaniu informacji o skierowaniu poleca doprowadzenie go zgodnie z treścią skierowania. Natomiast w przypadku wykonalnego orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym, sąd przesyła do Ministerstwa Sprawiedliwości wniosek o skierowanie nieletniego do odpowiedniego zakładu (§ 263 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych).
Tryb i sposób kierowania i przyjmowania do placówek opiekuńczo – wychowawczych, regionalnej placówki opiekuńczo – terapeutycznej i interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego oraz ich opuszczania, organizację tych placówek oraz standardy świadczonych usług określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie instytucjonalnej pieczy zastępczej (Dz. U. z 2011 r., Nr 292, poz. 1720). Dziecko do placówki opiekuńczo – wychowawczej kieruje powiat właściwy do ponoszenia wydatków na jego opiekę i wychowanie. Dziecko cudzoziemców do placówki opiekuńczo – wychowawczej kieruje powiat właściwy ze względu na miejsce jego pobytu.
Jeżeli powiat nie może skierować dziecka do placówki opiekuńczo – wychowawczej z powodu braku odpowiedniej placówki opiekuńczo-wychowawczej lub z powodu braku miejsca w takiej placówce na jego terenie, zwraca się do innego powiatu z wnioskiem o skierowanie dziecka do odpowiedniej placówki.
Dziecko do regionalnej placówki opiekuńczo – terapeutycznej oraz do interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego kieruje samorząd województwa na wniosek powiatu właściwego do ponoszenia wydatków na opiekę i wychowanie dziecka, a w przypadku dziecka cudzoziemców, na wniosek powiatu właściwego ze względu na miejsce jego pobytu.
W przypadku nieletnich, którzy na mocy orzeczenia sądu zostali umieszczeni w młodzieżowym ośrodku wychowawczych, Ośrodek Rozwoju Edukacji na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym (Dz. U. z 2011 r., Nr 296, poz.1755) realizuje zadanie doboru właściwej placówki. Starosta właściwy ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego, a w przypadku braku miejsca zamieszkania – starosta właściwy ze względu na miejsce pobytu nieletniego kieruje go do ośrodka wskazanego przez Ośrodek Rozwoju Edukacji.
W celu zapewnienia sprawności postępowania w zakresie kierowania i przyjmowania nieletnich do ośrodków oraz przenoszenia i zwalniania nieletnich z tych ośrodków właściwi starostowie, ośrodki oraz organy prowadzące ośrodki współpracują z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, o którym mowa w art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 570).
Ogólnopolski system kierowania nieletnich do placówek resocjalizacyjnych resortu edukacji ma charakter centralny dla całego kraju i istnieje od 2004 r., zapewniając kompleksową współpracę pomiędzy wszystkimi podmiotami odpowiedzialnymi za wykonywanie zadań z tego obszaru.
Zgoła odmiennie przedstawia się sytuacja nieletniego, wobec którego sąd rodzinny orzekł umieszczenie w zakładzie poprawczym czy w schronisku dla nieletnich. Kwestie te reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 487), zgodnie z którym niezwłocznie po uprawomocnieniu się orzeczenia o umieszczeniu w zakładzie sędzia przesyła do Ministerstwa Sprawiedliwości wniosek o skierowanie nieletniego do zakładu, do którego dołącza wymagana dokumentację. Nieletniego kieruje się i przenosi do odpowiedniego zakładu, po zasięgnięciu opinii zespołu specjalistów, w skład którego wchodzą w szczególności pedagog i psycholog.
Pragnę ponadto zwrócić uwagę, że zgodnie z przepisem art. 82a ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 23) sędzia jest obowiązany stale podnosić kwalifikacje zawodowe. Sędzia powinien uczestniczyć, w miarę możliwości corocznie, w szkoleniu i doskonaleniu zawodowym organizowanym przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury lub innych formach doskonalenia zawodowego, w celu uzupełnienia specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych. Szeroka oferta szkoleń skierowanych do sędziów umożliwia poszerzenie wiedzy z zakresu rodzaju instytucji, placówek czy ośrodków i oferowanych przez nie form pomocy świadczonej rodzinie.
Problematyka dotycząca spraw rodzinnych, w tym prawa do opieki nad dzieckiem wymaga niewątpliwie oprócz wiedzy prawniczej i wysokich kwalifikacji zawodowych sędziego również wiedzy ogólnej, np. psychologicznej, socjologicznej.
Krajowa Szkoła Sądownictwa i Prokuratury do zadań, której należy szkolenie i doskonalenie zawodowe sędziów w celu uzupełnienia ich specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych zorganizowała w latach 2009 – 2015 szereg szkoleń dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych, w trakcie których poruszana była tematyka z dziedziny psychologii, psychologii rozwojowej dziecka, socjologii i pedagogiki.
I tak wskazać należy, że w 2009 – 2010 r. zorganizowano dwa szkolenia na temat „Wybrane zagadnienia z zakresu psychologii i psychiatrii – niezbędne w pracy sędziego rodzinnego”. Program szkolenia obejmował między innymi następujące zagadnienia: wpływ rozwodu rodziców na psychologiczne funkcjonowanie dzieci w różnym wieku, ocena kompetencji wychowawczych rodziców w sytuacji konfliktu o uregulowanie kontaktów z dziećmi.
W 2011 r. odbyły się Studia Podyplomowe z zakresu psychologii dla sędziów orzekających w sprawach rodzinnych. Program studiów obejmował między innymi następującą tematykę: problemy dzieci i młodzieży w sprawach opiekuńczych i nieletnich w kontekście rozwojowym, psychologiczne wyznaczniki w kompetencji wychowawczej w sprawach opiekuńczych, psychologiczne uwarunkowania zeznań dzieci i młodzieży, zaburzenia zachowania dzieci i młodzieży w kontekście rodziny – diagnoza i prognoza.
W 2013 r. zakończyły się Podyplomowe studia z zakresu prawa rodzinnego dla sędziów orzekających w sprawach z zakresu prawa rodzinnego w sądach wszystkich szczebli. W programie studiów była również poruszana tematyka psychologii (jednym z przedmiotów była problematyka psychologiczna w sprawach rodzinnych i nieletnich).
W 2015 r. zaplanowane zostały w ramach Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury Studia Podyplomowe z zakresu prawa rodzinnego z elementami psychologii, przeznaczone dla sędziów rodzinnych.
Z kolei spośród szkoleń przewidzianych w harmonogramie Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury w 2015 r. adresowanych do sędziów orzekających w pionie rodzinnym warto wskazać temat: władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem po zmianach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego, program którego został uzupełniony także o problematykę dowodu z opinii rodzinnych ośrodków diagnostyczno – konsultacyjnych (obecnie opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów) i jego dopuszczalności lub przydatności opinii psychologa w sprawach związanych ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem, co zapewniło kompleksowość szkolenia.
W 2016 r. zorganizowano natomiast szkolenie na temat: piecza zastępcza, a wśród zagadnień szczegółowych uwzględniono m. in. kwestie wymagań stawianych kandydatom do pełnienia funkcji rodziny zastępczej oraz prowadzenia rodzinnego domu dziecka.
Odnosząc się zatem w kontekście powyższego do kwestii współpracy Ministerstwa Sprawiedliwości z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w zakresie stworzenia bazy danych instytucji i organizacji, potrzebnych do realizacji orzeczeń sądów rodzinnych, wymaga podkreślenia niezbędność tej współpracy i potrzeba ciągłego jej usprawniania.
Uwzględniając bowiem konieczność zapewnienia optymalnych rozwiązań dotyczących współdziałania sądu z instytucjami i organizacjami, jak i ich realizacji w praktyce, w szczególności w kontekście najlepszego zabezpieczenia dobra dziecka, współpraca z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej stanowi niezbędną gwarancję dla realizacji tego celu. Ma ona zresztą charakter wielopłaszczyznowy, gdyż nie ogranicza się tylko do dbałości o przestrzeganie aktualnie istniejącego stanu prawnego i prowadzenia monitoringu w tym zakresie, ale również dotyczy podejmowanych inicjatyw legislacyjnych mających służyć ciągłemu doskonaleniu tego stanu prawnego w kierunku jego dostosowywania do pojawiających się nowych stanów faktycznych. Stąd też Ministerstwo Sprawiedliwości jest otwarte na wszelkiego rodzaju propozycje i postulaty, w materii tak istotnej, jak zabezpieczenie dobra dziecka, również w kontekście realizacji orzeczeń sądu rodzinnego.
Nie ulega bowiem wątpliwości, że brak współpracy między wskazanymi resortami nie pozwoliłby na tworzenie sytemu ochrony praw dziecka o charakterze systemowym, jak również skuteczną realizację tych orzeczeń.
Z poważaniem
Łukasz Piebiak