Interpelacja w sprawie alienacji wobec dziecka i drugiego rodzica w czasie procesu rozwodowego i po rozwodzie

1 czerwca 2019 roku Poseł Małgorzata Zwiercan i pozostali autorzy otrzymali odpowiedź na interpelację w sprawie alienacji wobec dziecka i drugiego rodzica w czasie procesu rozwodowego i po rozwodzie, należy na wstępie podkreślić, że problematyka alienacji rodzicielskiej, w szczególności pod kątem celowości podjęcia prac legislacyjnych w tym obszarze była już wielokrotnie przedmiotem zainteresowania Ministerstwa Sprawiedliwości.

Do resortu skierowano w tym zakresie liczne petycje, zapytania pochodzące  od Rzecznika Praw Dziecka (nr DSRiN-II-053-9/17) i Rzecznika Praw Obywatelskich  (nr DSRiN-II-053-11/17 i nr DL-I-053-8/17) oraz stowarzyszeń, a nadto interpelacje poselskie i senatorskie, przy czym stanowisko Ministerstwa Sprawiedliwości prezentowane  w odpowiedziach na  powyższe wystąpienia pozostaje w zasadniczej części aktualne.

Odnosząc się do przedmiotowej problematyki warto wskazać, że w nomenklaturze naukowej wyróżnia się: zespół alienacji rodzicielskiej (ang. parental alienation syndrome  – PAS) oraz alienację rodzicielską (ang. parental alienation – PA), przy czym ta ostatnia koncentruje opis na negatywnych efektach alienacji, w tym przemocy emocjonalnej. Zespół alienacji rodzicielskiej to efekt zachowań rodzicielskich, będących skutkiem rozwiązania małżeństwa lub rozstania rodziców w sytuacji, gdy główną opiekę nad dzieckiem faktycznie lub na skutek orzeczenia sądu sprawuje jedno z nich.

W dążeniu do zagwarantowania obecności w życiu dziecka obojga rodziców ustawą     z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy  – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2015 r., poz. 1062), zostały znowelizowane przepisy art. 58 i art. 107 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy  (t.j. Dz. U. 2017 r., poz. 682) – dalej „kro”, a także przepisy art. 509, 582¹ i 756² oraz dodany art. 598²² w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U.   z 2018 r., poz. 155, ze zm.) – dalej „kpc”, w sposób który odpowiada postulatowi równego udziału obojga rodziców w wychowaniu i opiece nad dzieckiem i przeciwdziałania zjawisku alienacji rodzicielskiej.

Istota tych zmian polega na nadaniu priorytetowego znaczenia takiemu rozstrzygnięciu, w którym sąd – orzekając o rozwodzie (separacji) albo wydając orzeczenie opiekuńcze w przypadku rozłączenia rodziców – pozostawi władzę rodzicielską im obojgu    i to nawet wówczas, gdy nie przedłożą oni pisemnego porozumienia co do sposobu wykonywania tej władzy.

Konstrukcja znowelizowanych przepisów art. 58 i 107 wskazuje, że w pierwszej kolejności to sami rodzice powinni decydować o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie (separacji)   lub na wypadek rozłączenia, natomiast sąd rozstrzygnie o sposobie wspólnego wykonywania przez nich tej władzy nawet przy braku porozumienia, mając na względzie naturalne prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców.

W obecnym brzmieniu wymienionych przepisów prawo to ma zatem pierwszeństwo  w przypadku ewentualnego konfliktu pomiędzy rodzicami. Nawet, gdyby na skutek konfliktu do porozumienia nie doszło, jego brak ma mniejsze znaczenie niż prawo dziecka  do wychowania przez oboje rodziców. W konsekwencji takich rozstrzygnięć dziecko będzie mieszkać (naprzemiennie) u każdego z rodziców w okresach wskazanych w orzeczeniu. Zasada wspólnej odpowiedzialności rodzicielskiej (m.in. sprawowania władzy rodzicielskiej   i utrzymywania kontaktów z dzieckiem), została do systemu polskiego prawa rodzinnego wprowadzona i ugruntowana.

W kontekście postulatu wprowadzenia rozwiązań prawnych zabezpieczających skuteczną realizację postanowień sądowych należy wskazać, że dla skutecznego egzekwowania kontaktów z dzieckiem przez rodziców do nich uprawnionych, ustawodawca ustawą z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego dodał    w części pierwszej, księdze drugiej, tytule II, dziale II, rozdziale 2 Kodeksu postępowania cywilnego oddział 6 w brzmieniu „Sprawy dotyczące wykonywania kontaktów z dzieckiem”. Celem zmiany przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, obowiązujących od dnia   13 sierpnia 2011 r., było wprowadzenie do polskiego porządku prawnego narzędzi,  przy pomocy których sądy opiekuńcze mogłyby wyegzekwować, w sposób zgodny ze swoimi wcześniejszymi orzeczeniami, kontakty obojga rodziców z dzieckiem. Nowelizacja ukierunkowana była nie tylko na kompleksowe uregulowanie problematyki wykonywania orzeczeń dotyczących kontaktów z dziećmi, ale również ujednolicenie i uproszczenie procedury oraz uczynienie jej bardziej skuteczną. Istota tych zmian polegała także   na zastąpieniu postępowania egzekucyjnego odrębnym postępowaniem opiekuńczym w tym zakresie.

Zauważyć wypada, że zagrożenie nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej  za niewykonanie kontaktów może być zamieszczone już w postanowieniu ustalającym kontakty. Możliwość tę przewiduje przepis art. 582¹ § 3 kpc. Wtedy, w razie naruszenia obowiązku, sąd od razu nakaże zapłatę uprawnionemu sumy pieniężnej na podstawie  art. 598¹⁶ § 1 kpc w zw. z art. 598¹⁶ § 2 kpc – stosownej do liczby naruszeń.

Sąd, ustalając kontakty, powinien zagrozić nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej zawsze, gdy jest obawa, że zobowiązany nie zechce wykonać swojego obowiązku. Takie rozwiązanie ma także to znaczenie, że upraszcza i znacznie skraca procedurę przymusowego wykonania kontaktów. Znika w tym wypadku dwuetapowość postępowania i konieczność  wydania co najmniej dwóch postanowień podlegających zaskarżeniu – co niewątpliwie     ma wpływ na czas trwania postępowania do czasu uprawomocnienia się orzeczenia.

Charakter dokonanej nowelizacji w zakresie prawa materialnego potwierdzają rozwiązania wprowadzone tą samą nowelizacją do Kodeksu postępowania cywilnego, to jest dodane przepisy art. 582¹ § 4, 598²² i 756². Przepisy te zobowiązują sąd do stosowania określonych w nich środków także do orzeczeń, w których sąd określił, że dziecko będzie mieszkać z każdym z rodziców w powtarzających się okresach. Takie sformułowanie jednoznacznie nawiązuje do omawianych wyżej zmian, wprowadzonych w treści przepisów art. 58 i art. 107 kro. Jednocześnie w wyraźny sposób odnosi się do formy pieczy naprzemiennej.

Unormowania powyższe były konieczne dla zapewnienia efektywności orzeczeń ustalających, że dziecko będzie mieszkać na przemian u jednego i drugiego rodzica   w powtarzających się okresach. Ponieważ orzeczenia takie ze swej istoty mają podobny charakter jak orzeczenia o kontaktach z dzieckiem, możliwym wydaje się zastosowanie środków przewidzianych dla wykonywania orzeczeń o kontaktach z dziećmi w ramach mechanizmów wymuszających respektowanie rozstrzygnięć o naprzemiennym mieszkaniu dziecka z każdym z rodziców. Obowiązujące rozwiązania realizują zatem cele postulowane     w interpelacji.

Tworzenie warunków prawnych, które służyłyby ochronie dziecka i rodziny stanowi jedno z zadań Ministerstwa Sprawiedliwości, konsekwentnie realizowane od wielu lat, w tym również w kontekście norm prawa międzynarodowego.

Podkreślić należy także, iż w Ministerstwie Sprawiedliwości prowadzony jest stały przegląd instytucji prawa rodzinnego pod względem ich praktycznego funkcjonowania oraz dokonywana jest analiza orzecznictwa sądów opiekuńczych, a także zgłaszanych propozycji zmian legislacyjnych.

Obecnie w resorcie trwają prace legislacyjne mające na celu zmianę przepisów poprzez wprowadzenie skutecznej ochrony prawa rodzica, któremu drugi rodzic utrudnia kontakt z dzieckiem. Zmiany te opierają się na założeniu, że dzieci mają prawo do kontaktów z obydwojgiem rodziców, a rozwiązania prawne muszą być sprawiedliwe i równe dla wszystkich, zarówno ojca, jak i matki. Celem zmian jest ograniczenie zjawiska uniemożliwiania jednemu z rodziców kontaktu z dzieckiem przez drugiego rodzica.

W obowiązującym stanie prawnym niewłaściwe sprawowanie władzy rodzicielskiej czy utrudnianie kontaktów dziecka z jednym z rodziców, także poprzez ustalenie, iż przybiera ono formy zjawiska alienacji, może skutkować powierzeniem przez sąd pieczy nad dzieckiem drugiemu rodzicowi lub być podstawą ograniczenia władzy rodzicielskiej na podstawie regulacji z art. 109 kro. Sąd opiekuńczy może w oparciu o wspomnianą regulację wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka, nadto zgodnie z regulacjami art. 570 kpc lub art. 577 kpc, może wszcząć w tym kierunku postępowanie także z urzędu.

Powyższe znajduje wyraz w utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego.  Już w orzeczeniu z dnia 2 grudnia 1957 r. Sąd Najwyższy przywołał jako ujemną okoliczność, przy ocenie któremu z rodziców powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej, fakt wpajania dziecku uczucia niechęci do drugiego rodzica lub wręcz nienawiści   (I CR 1045/56, OSN 1959 nr III, poz. 76). W postanowieniu z dnia 30 sierpnia 1977 r.        Sąd Najwyższy wywiódł natomiast, że uniemożliwianie utrzymania właściwego kontaktu między rodzicem a dzieckiem narusza interes małoletniego i może stanowić przyczynę uzasadniającą zmianę prawomocnego postanowienia regulującego wykonywanie władzy rodzicielskiej (III CRN 204/77, LEX nr 7986).

Nie budzi wątpliwości, że jeżeli rodzic nie wykonuje swoich obowiązków wobec dziecka, zagraża jego dobru. Obowiązkiem rodzica względem dziecka jest utrzymywanie         z nim kontaktów (art. 113 § 1 kro). Niewykonanie orzeczenia albo ugody, które stanowią        o tym obowiązku, jest zatem spełnieniem przesłanek określonych w przepisie art. 109 § 1 kro, który w przypadku zagrożenia dobra dziecka przewiduje możliwość ingerencji sądu opiekuńczego we władzę rodzicielską.

Pomimo powyższych aktualnie obowiązujących regulacji Ministerstwo Sprawiedliwości rozważa wprowadzenie do treści art. 109 kro wyraźnej podstawy do ograniczenia władzy rodzicielskiej rodzica, który nie wykonuje orzeczenia sądu lub ugody zawartej przed sądem lub ugody zawartej przed mediatorem zatwierdzonej przez sąd, regulującej kontakty z dzieckiem.

Ministerstwo Sprawiedliwości dostrzega zasadność penalizacji nagminnego udaremniania lub utrudniania kontaktów z dzieckiem. W myśl przygotowywanego projektu zmian w tym zakresie, który pozostaje obecnie na etapie konsultacji wewnątrzresortowych, osobie utrudniającej lub udaremniającej drugiemu z rodziców realizację ustalonych przez sąd kontaktów z dzieckiem, może zostać ograniczona władza rodzicielska np. poprzez ustanowienie nadzoru kuratora lub przydzielenie asystenta rodziny. Jeśli nadzór kuratorski    nie  przyniesie efektu i problemów nie rozwiąże również nałożenie przez sąd kary pieniężnej, na wniosek rodzica sprawa trafić może do prokuratora. Założeniem jest, aby prokurator            po pierwszym przesłuchaniu rodzica mógł wyznaczyć okres próby. Jeśli w tym czasie rodzic będzie wywiązywał się z orzeczenia sądu rodzinnego lub ugody i umożliwi kontakt                z dzieckiem, prokurator umorzy postępowanie. W przeciwnym razie taki rodzic narazi się      na grzywnę, z możliwością zamiany na areszt w przypadku jej nieuiszczenia lub karę ograniczenia wolności.

Ministerstwo Sprawiedliwości przeprowadziło analizę rozwiązań prawnych obowiązujących w niektórych państwach Europy Zachodniej. I tak w Niemczech   za uniemożliwienie drugiemu rodzicowi kontaktów z dzieckiem grozi grzywna do 25.000 euro,   a nawet kara aresztu. We Francji natomiast przewidziano grzywnę do 15.000 euro  i karę do roku pozbawienia wolności. W Belgii ustawodawca przewidział za takie zachowania grzywnę do 1.000 euro i karę do 5 lat pozbawienia wolności.

Wskazać należy, że wypracowanie rozwiązań w omawianym obszarze wymaga uwzględnienia, że podłożem zdarzeń, jakie miałyby być penalizowane jest konflikt między rodzicami. Konieczne jest zatem zachowanie proporcji między efektami wprowadzonej regulacji, a ciężarami, które wynikają z niej dla rodzica, pod pieczą którego dziecko pozostaje.

Jednocześnie pragnę zauważyć, że problematyka alienacji rodzicielskiej pozostaje  w zainteresowaniu Ministra Sprawiedliwości także w kontekście umożliwienia wykonania orzeczenia o kontaktach z dzieckiem albowiem, w związku z przyjęciem przez Radę Ministrów w dniu 17 maja 2007 r. Programu Działań Rządu w sprawie wykonywania wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wobec Rzeczypospolitej Polskiej, Minister Sprawiedliwości realizuje obowiązek nałożony w punkcie 13.1.3 Programu, który przewiduje właśnie monitorowanie skali problemu dotyczącego nieskuteczności egzekucji postanowień sądowych dotyczących kontaktów z dzieckiem bądź nakazujących wydanie dziecka.

Ustalenia dokonane w toku prowadzonego monitoringu wykazują, iż główne przyczyny nieskuteczności w wykonaniu orzeczeń sądów w zakresie realizacji kontaktów          z dzieckiem, leżą nie po stronie sądów, lecz po stronie rodziców lub samego dziecka, odmawiającego kontaktu bądź jego stanu psychofizycznego uniemożliwiającego wykonanie orzeczenia bez narażania jego dobra.

Wskazuję jednocześnie, że tożsame wnioski, w obszarze wskazania przyczyn alienacji dziecka od rodzica, zawiera uzasadnienie najnowszego orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącego naruszenia prawa do poszanowania życia rodzinnego uregulowanego w przepisie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (sprawa Wdowiak przeciwko Polsce – wyrok z dnia 7 lutego 2017 r., skarga nr 28768/12).

Trybunał wskazał, że w postępowaniu o ustalenie kontaktów sądy podejmowały liczne próby mediacji pomiędzy rodzicami dziecka, dostosowywały kształt kontaktów  do zmieniających się okoliczności, a także nakładały odpowiednie sankcje pieniężne na matkę w sytuacjach, w których nie chciała ona respektować ustaleń wypracowanych ze skarżącym przed sądem. Trybunał przypomniał, że pozytywne obowiązki władz krajowych   w analogicznych sytuacjach mają charakter obowiązku staranności, a nie obowiązku osiągnięcia konkretnego rezultatu. Pogarszające się relacje skarżącego z dzieckiem wynikały z okoliczności, które znajdowały się poza kontrolą sądu. W uzasadnieniu przedmiotowego wyroku stwierdzono, że wrogi stosunek matki dziecka, a potem samego dziecka względem skarżącego miał jednoznacznie negatywne przełożenie na relacje skarżącego z jego synem, zatem w tych okolicznościach, zważywszy na delikatny charakter sporu i nadrzędność dobra dziecka i jego interesów we wszystkich sprawach rodzinnych, władze krajowe miały ograniczone możliwości wpływu na sytuację skarżącego. Podsumowując Trybunał uznał, że sądy polskie podjęły wszystkie możliwe i rozsądne kroki właściwe dla wyegzekwowania kontaktów skarżącego z jego synem.

Nie negując zasadności wprowadzenia rozwiązań mogących przeciwdziałać negatywnym skutkom alienacji rodzicielskiej, w kontekście potrzeby dokonania szczegółowych analiz, wskazać należy, że sądowe rozstrzygnięcia w przedmiocie oddzielenia dziecka od głównego opiekuna pojawiają się wyłącznie w skrajnych przypadkach  – gdy dochodzi do manipulowania dzieckiem, kiedy ujawnia ono poważne zaburzenia  w rozwoju psychicznym i wyczerpane zostały inne próby uregulowania kontaktów z drugim    rodzicem. Występowanie zespołów zachowań sugerujących manipulowanie dzieckiem  przez jednego z rodziców zwykle stwierdzają biegli w oparciu o materiał diagnostyczny zebrany w danej sprawie, tj. analizę akt sprawy, obserwację, pogłębiony wywiad dotyczący rodziny, porównawcze charakterystyki funkcjonowania dziecka w poszczególnych okresach życia (w tym konfliktu pomiędzy rodzicami) i badania psychologiczne. W zależności  od zakresu i nasilenia stwierdzanych zachowań i postaw badanych osób w pierwszej kolejności są proponowane różne formy pomocy rodzicom, np. trening psychologiczny, terapia, mediacja.

Nie ulega wątpliwości, że każde rozłączenie rodziców powoduje naruszenie optymalnych warunków, których stworzenie jest konieczne dla dziecka, aby mogła być   w pełni realizowana zasada jego dobra. Przy rozstrzyganiu w przedmiocie powierzenia władzy rodzicielskiej, czy to w procesie o rozwód, czy w postępowaniu opiekuńczym, obowiązkiem sądu jest dążenie do zastosowania takiego rozwiązania, spośród dopuszczalnych w aktualnym stanie prawnym, które w maksymalnym stopniu zminimalizuje negatywne skutki niemożliwości przebywania przez dziecko na stałe z obojgiem rodziców.

W kontekście omawianej problematyki wymaga podkreślenia możliwość podjęcia mediacji na każdym etapie postępowania sądowego dotyczącego konfliktu rodzicielskiego. Strony i uczestnicy postępowań są o tej możliwości informowani zarówno już na etapie przeprowadzania wywiadów środowiskowych przez kuratorów sądowych, zgodnie z regulacją art. 454, 565¹ i 570¹ kpc (jeśli okoliczności sprawy na to wskazują), jak i podczas trwania postępowania sądowego, zgodnie z treścią przepisów art. 10, 202, 436 i 570² kpc. Niestety         nie wszyscy rodzice wyrażają chęć porozumienia się, czasem decyduje o tym faza konfliktu, w jakiej się znajdują, czasem mediacja nie jest dla nich dostępna ze względów osobistych lub finansowych.

Wskazać należy, że postępowanie opiekuńcze ma diagnostyczny charakter  i po dokładnym zbadaniu sprawy sąd opiekuńczy winien rozważyć przekazanie dziecka pod opiekę rodzicowi dającemu większą rękojmię należytego poszanowania prawa drugiego rodzica do kontaktowania się z dzieckiem. Ustalając miejsce zamieszkania dziecka przy jednym z rodziców sąd każdorazowo bada, czy rodzic, któremu opiekę powierzono, będzie działał zgodnie z ciążącymi na nim obowiązkami.

Nawiązując do pytania o możliwość usprawnienia postępowania rozwodowego, co miałoby przełożyć się na zagwarantowanie dzieciom jak najczęstszych kontaktów   z obojgiem rodziców wskazuję, że w Ministerstwie Sprawiedliwości trwają prace mające      na celu wprowadzenie do ustawy Kodeks postępowania cywilnego przepisów regulujących instytucję rodzinnego postępowania informacyjnego.

Przedmiotowe regulacje pozostają na etapie uzgodnień w ramach resortu sprawiedliwości, następnie poddane zostaną konsultacjom społecznym i międzyresortowym. Wobec powyższego trudno udzielić precyzyjnej odpowiedzi na pytanie dotyczące szczegółowych rozwiązań w zakresie będącym przedmiotem niniejszej interpelacji.

Projekt, w aktualnym brzmieniu, przewiduje rodzinne postępowanie informacyjne, które poprzedzać będzie sprawy o rozwód i separację pomiędzy małżonkami mającymi wspólne małoletnie dzieci. Celem postępowania ma być pojednanie małżonków dla zachowania trwałości małżeństwa, a w braku możliwości osiągnięcia tego celu, wypracowanie porozumienia o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej, utrzymywania kontaktów ze wspólnymi małoletnimi dziećmi oraz zakresie alimentacji.

Przewidziane regulacje nie nakładają na strony obowiązku podjęcia mediacji. Jeśli bowiem w przewidzianym w projekcie terminie, wynoszącym miesiąc, małżonkowie nie podejmą próby uzgodnienia warunków rozwodu w kwestii opieki nad dziećmi i wysokości alimentów, lub próba ta zakończy się niepowodzeniem, mogą przystąpić do postępowania rozwodowego na dotychczasowych zasadach. Założeniem jest, aby przed rozprawą o rozwód czy separację strony miały możliwość spotkania się na neutralnym gruncie, gdzie przed mediatorem uzgodnią warunki w wyżej wskazanych kwestiach, czy też się pojednają.   Na skutek uzgodnień zawartych przed mediatorem niewątpliwie nastąpi usprawnienie przebiegu postępowania rozwodowego. Należy również spodziewać się złagodzenia,   a na pewno zapobieżenia eskalacji konfliktu pomiędzy małżonkami i wyciszenia negatywnych emocji prezentowanych przez nich podczas rozpraw sądowych. Dodatkowo mediator pouczy małżonków o negatywnych skutkach rozpadu małżeństwa, w tym  w szczególności dla nich i ich wspólnych małoletnich dzieci, czego często małżonkowie  nie są świadomi.

Zasadą ma być bezpłatność rodzinnego postępowania informacyjnego tak,   aby zachęcić jak największą liczbę małżeństw do skorzystania z niego. Kosztami jego przeprowadzenia obciążony zostanie Skarb Państwa.

Podsumowując, dopiero przeprowadzenie szerokich konsultacji społecznych  oraz uzgodnień międzyresortowych pozwoli na sprecyzowanie zmian legislacyjnych  dotyczących procedowania w sprawach rozwodowych, których celem nadrzędnym będzie ochrona dobra dzieci rozwodzących się rodziców, jak również usprawnienie przebiegu w nich postępowań i skrócenie czasu ich trwania.

Z poważaniem

                                                                                                     Łukasz Piebiak