W dniu 24 września 2018 r.  Poseł Małgorzata Zwiercan otrzymała odpowiedź na swoja interpelację  w sprawie możliwości wprowadzenia dodatkowej kary w postaci prac społecznych dla sprawców aktów wandalizmu.

Tytułem wstępu należy podkreślić, że w ostatnim czasie w Ministerstwie Sprawiedliwości zostały przeprowadzone prace analityczne dotyczące oceny obecnie obowiązujących rozwiązań prawnokarnych, które mogą mieć zastosowanie do aktów wandalizmu w postaci umieszczania w przestrzeni publicznej nielegalnego graffiti. Analiza aktualnego stanu prawnego wskazuje, że obowiązujące instrumenty natury karnej sensu largo w sposób pełny i kompleksowy sankcjonują zachowania opisane w przedmiotowej interpelacji.

Sprawcy aktów wandalizmu polegających na niszczeniu mienia działają najczęściej bez wyraźnego celu lub w celu zaszkodzenia innemu człowiekowi. Niszczenie mienia jest zaliczane do zachowań agresywnych, których etiologia obejmuje zarówno złe funkcjonowanie rodzin, państwa, społeczeństwa, jak też szereg przyczyn biologicznych, kulturowych, ekonomicznych i środowiskowych. Przyczyn wzrostu liczby podobnych zachowań upatrywać należy w obserwowanych zjawiskach wzrostu brutalizacji, szczególnie wśród młodzieży, unifikacji zachowań agresywnych we wszystkich warstwach społecznych (do lat osiemdziesiątych XX w. agresja była kojarzona głównie ze środowiskami marginesu społecznego) oraz manifestowania zachowań agresywnych, także w przestrzeniach dotychczas uważanych za nieprzyzwalające na takie zachowania. Niszczenie i uszkadzanie cudzych rzeczy jest także zjawiskiem stosunkowo często obserwowanym wśród sprawców nieletnich (vide: M. Kulik, J. Piskorski, Komentarz do art. 288 Kodeksu karnego [w:] R. Zawłocki (red.), System Prawa Karnego, Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, Legalis 2015).

Odnosząc się do problematyki prawnokarnej ochrony przeciwko nielegalnemu graffiti należy przypomnieć, że zgodnie z art. 63a § 1 ustawy  z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U. z 2015 r. poz. 1094, z późn. zm.), dalej „k.w.”, kto umieszcza w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym ogłoszenie, plakat, afisz, apel, ulotkę, napis lub rysunek albo wystawia je na widok publiczny w innym miejscu bez zgody zarządzającego tym miejscem, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny. W razie popełnienia tego wykroczenia można nadto orzec przepadek przedmiotów służących lub przeznaczonych do popełnienia wykroczenia, choćby nie stanowiły własności sprawcy, oraz nawiązkę w wysokości do 1500 złotych lub obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego. Podżeganie i pomocnictwo są karalne. Przedmiot ochrony określony w art. 63a k.w. ma dwojaki charakter, z jednej strony chroni przed bezprawnym plakatowaniem, a z drugiej strony ochrania prawo do decydowania przez właściciela, zarządzającego miejscem o sposobie jego wykorzystania, w tym przypadku decydowania o umieszczeniu ogłoszenia, plakatu, afisza, apelu, ulotki, napisu lub rysunku. Przepis ten chroni więc porządek publiczny w zakresie samowoli związanej z umieszczaniem przedmiotów określonych w treści przepisu.

Jeżeli w wyniku zachowania wskazanego w art. 63a k.w. dojdzie do uszkodzenia  mienia, np. ściany, płotu lub innego podłoża, przy wykonywaniu rysunku lub napisu w miejscu publicznym do tego niewyznaczonym lub niepublicznym bez zgody dysponenta tego miejsca, może zaktualizować się odpowiedzialność z art. 124 k.w. lub art. 288 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2016 r. poz. 1137, z późn. zm.), dalej „k.k.”.

Umieszczenie napisu lub rysunku w miejscu do tego nie wyznaczonym może stanowić „uszkodzenie mienia” w rozumieniu art. 212 k.k. z 1969 r., odpowiednik obecnego art. 288 k.k. z 1997 r. (albo w zależności od wysokości szkody – wykroczenie przewidziane w art. 124 k.w., zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2002 r. V KKN 362/01, LEX nr 55209) tylko wówczas, gdy w wyniku tego działania nastąpiło pomniejszenie wartości materialnej lub użytkowej budynku, obiektu lub innej rzeczy w takim stopniu, że do usunięcia tego uszkodzenia konieczne jest naruszenie ich substancji (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1984 r. VI KZP 48/83, OSNKW 1984/7-8/71; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2002 r. V KKN 362/01, LEX nr 55209, Prok.i Pr.-wkł. 2003/5/15, Prok.i Pr.-wkł. 2004/5/1).

Zgodnie z art. 124 § 1 k.w. kto cudzą rzecz umyślnie niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, jeżeli szkoda nie przekracza 1/4 minimalnego wynagrodzenia, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. W razie popełnienia tego wykroczenia można orzec obowiązek zapłaty równowartości wyrządzonej szkody lub obowiązek przywrócenia do stanu poprzedniego.

Zgodnie z art. 288 § 1 k.k. kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Kto dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 288 § 1 k.k. w stosunku do mienia znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 294 § 1 k.k.). Tej samej karze podlega sprawca, który dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 288 § 1 k.k. w stosunku do dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury (art. 294 § 2 k.k.).

Jeżeli konsekwencją umieszczenia nielegalnego graffiti jest uszkodzenie mienia, kwalifikowanie takiego czynu jako przestępstwa albo wykroczenia zależy od wysokości szkody majątkowej, której granicę określono na poziomie 1/4 minimalnego wynagrodzenia.

Na gruncie Kodeksu wykroczeń kara aresztu trwa najkrócej 5, najdłużej 30 dni (art. 19 k.w.), kara ograniczenia wolności trwa 1 miesiąc (art. 20 § 1 k.w.), grzywnę wymierza się w wysokości od 20 do 5000 złotych (art. 24 § 1 k.w.), nawiązkę orzeka się na rzecz pokrzywdzonego (art. 32 k.w.). Ponadto wymierzając karę ograniczenia wolności, organ orzekający może zobowiązać ukaranego do naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej wykroczeniem (art. 22 pkt 1 k.w.), a jako okoliczności obciążające przy wymiarze kary uwzględnia się m.in. działanie w sposób zasługujący na szczególne potępienie, chuligański charakter wykroczenia (art. 33 § 4 pkt 3 i 6 k.w.). Charakter chuligański mają wykroczenia polegające na umyślnym godzeniu w porządek lub spokój publiczny albo umyślnym niszczeniu lub uszkadzaniu mienia, jeżeli sprawca działał publicznie oraz w rozumieniu powszechnym bez powodu lub z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie podstawowych zasad porządku prawnego (art. 47 § 5 k.w.). Jeżeli wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda, można orzec nawiązkę do wysokości 1000 złotych na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający (art. 37 k.w.).

Na gruncie Kodeksu karnego w razie skazania sąd może orzec środek kompensacyjny w postaci obowiązku naprawienia szkody albo nawiązki (art. 46 § 1 i § 2 k.k.), w razie warunkowego umorzenie postępowania sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody albo orzeka nawiązkę (art. 67 § 3 k.k.), a w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody (art. 72 § 2 k.k.). Występkiem o charakterze chuligańskim jest występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, na wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku cudzej rzeczy, jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego (art. 115 § 21 k.k.). Skazując za występek o charakterze chuligańskim, sąd wymierza karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości nie niższej od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę oraz orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, chyba że orzeka obowiązek naprawienia szkody, obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub nawiązkę na podstawie art. 46 k.k. Jeżeli pokrzywdzony nie został ustalony, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art. 57a k.k.). Sprawcy występku o charakterze chuligańskim sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach (art. 69 § 4 k.k.).

Akty wandalizmu w postaci nielegalnego graffiti mogą być także penalizowane na gruncie innych przepisów Kodeksu wykroczeń i Kodeksu karnego.

Jeżeli napis lub rysunek zawiera treści nieprzyzwoite zachowanie sprawcy wyczerpuje dyspozycję art. 141 k.w.; jeżeli autor graffiti uszkodził ogłoszenie instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej albo artystycznej, rozrywkowej lub sportowej zachowanie sprawcy wyczerpuje dyspozycję art. 67 k.w.; jeżeli przez wykonanie graffiti uległy uszkodzeniu lub stały się nieczytelne napisy ostrzegające o niebezpieczeństwie  zachowanie sprawcy wyczerpuje dyspozycję art. 74 § 1 k.w.; jeżeli uszkodzone zostało urządzenie ostrzegające o niebezpieczeństwie zachowanie sprawcy wyczerpuje dyspozycję art. 85 § 1 i § 2 k.w.

Kwalifikacja prawna umieszczenia nielegalnego graffiti może także zależeć od treści, które zawiera np.: publiczne nawoływanie m.in. do wyniszczenia w całości albo w części grupy narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o określonym światopoglądzie – art. 126a k.k. w zw. z art. 118 § 1 k.k.; zniewaga Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej – art. 133 k.k.; pomówienie – art. 212 § 1 k.k.; znieważenie – art. 216 § 1 k.k.; publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa – art. 255 § 1 i 2 k.k.; obrażenie uczuć religijnych innych osób poprzez znieważenie publicznie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych – art. 196 k.k.; publiczne propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość – art. 256 § 1 k.k.; publiczne znieważanie grupy ludności albo poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości – art. 257 k.k.; znieważenie pomnika lub innego miejsca publicznego urządzonego w celu upamiętnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby – art. 261 k.k.

Dodatkowo należy zaznaczyć, że zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 1, 2 i 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2016 r. poz. 1782, z późn. zm.) do podstawowych zadań Policji należą: ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra, ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz inicjowanie i organizowanie działań mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi. W ramach tych zadań Policja podejmuje działania mające na celu zwalczanie czynów polegających na umieszczaniu na murach budynków, ogrodzeniach oraz pojazdach transportu miejskiego lub wagonach kolejowych różnego rodzaju napisów lub malunków. Należy zwrócić uwagę, iż w zakresie powyższych działań ważną rolę odegrać powinny także jednostki samorządu terytorialnego. Sprawy porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli należą do zadań własnych gminy (art. 7 ust. 1 pkt 14 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2016 r. poz. 446, z późn. zm.). Do ochrony porządku publicznego na terenie gminy tworzone są straże gminne (miejskie), do zadań których należy w szczególności ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych oraz inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi i organizacjami społecznymi (art. 1 ust. 1 i art. 11 ust. 1 pkt 1 i pkt 8 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych, Dz. U. z 2016 r. poz. 706). Zwalczanie umieszczania nielegalnego graffiti i ustalanie sprawców tego typu czynów wymaga wykorzystania różnych form działań oraz współdziałania Policji i straży gminnych (miejskich). Zakres i formy działania powinny być dostosowane do poziomu aktywności grup grafficiarzy oraz specyfiki działań na danym obszarze.

Biorąc powyższe pod uwagę należy podkreślić, że omówione instrumenty prawne pozwalają na gruncie obowiązujących przepisów penalizować w istocie wszystkie możliwe kryminalne zachowania dotyczące nielegalnego graffiti (jako wykroczenie lub przestępstwo), przyjąć należy, że aktualny stan prawny nie wymaga zmian legislacyjnych w podniesionej kwestii. Obowiązujące przepisy dają sądom wystarczające instrumenty do zastosowania wobec sprawcy adekwatnej represji karnej oraz orzeczenia kompensaty wyrządzonej szkody.

Ewentualne zaostrzenie przepisów prawa w tym zakresie nie pozostaje w związku z zapobieganiem popełnianiu czy wykrywalnością tych czynów zabronionych. Wydaje się, że działania zmierzające do wyeliminowania niepożądanych zachowań powinny koncentrować się na podnoszeniu świadomości prawnej społeczeństwa, podejmowaniu przedsięwzięć profilaktycznych, w których istotnym elementem jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo oraz zapobieganie wszelkim aktom wandalizmu i chuligaństwa oraz wykorzystaniu instrumentów prawnych już istniejących.

W związku z powyższym Ministerstwo Sprawiedliwości nie prowadzi prac legislacyjnych mających na celu zaostrzenie przepisów prawa penalizujących zachowania sprawców aktów wandalizmu w postaci umieszczania w przestrzeni publicznej nielegalnego graffiti.

                                                                                          Z poważaniem,

                                                                                         Marcin Warchoł